(Σημείωση: Ένα μεγάλο μέρος του άρθρου βασίζεται σε κείμενα του κριτικού κινηματογράφου Αντώνη Μοσχοβάκη, που δημοσιεύτηκαν στην εγκυκλοπαίδεια «Ο σύμβουλος των νέων. Τα κείμενα αυτά εμπλουτίστηκαν με νεότερες πληροφορίες.)

Κάνοντας κλικ εδώ μπορείτε να διαβάσετε το Α’ μέρος του αφιερώματός μας, ενώ εδώ θα διαβάσετε το Β’ μέρος.

 

Γ’ μέρος

Τα οπτικά εφέ

Ο κινηματογράφος έχει τα δυνατότητα όχι μόνο να καταγράφει την πραγματικότητα, αλλά και να μεταβάλλει σε πραγματικότητα την πιο τολμηρή φαντασία. Πολλές συγκλονιστηκές θεαματικές σκηνές μπόρεσαν να πραγματοποιηθούν με απλά μέσα, χάρη στα εφέ.

Το πρώτο εφέ που χρησιμοποιήθηκε ήταν το ανάποδο γύρισμα. Προβάλλοντας τη μικρού μήκους ταινία «Το γκρέμισμα ενός τοίχου», οι μηχανικοί των αδελφών Λυμιέρ είχαν την έμπνευση να γυρίσουν την μανιβέλα ανάποδα. Τότε οι θεατές είδαν κατάπληκτοι, τον τοίχο που είχε γκρεμιστεί να ξανασχηματίζεται από μόνος του. Σήμερα το εφέ αυτό πραγματοποιείται όχι στην προβολή, αλλά στη λήψη. Αρχίζουν την μπομπίνα από το τέλος και τελειώνουν στην αρχή.

Με τον τρόπο αυτό γυρίστηκε η εκπληκτική σκηνή του διαχωρισμού των υδάτων της Ερυθράς Θάλασσας στην ταινία «Οι Δέκα Εντολές» το 1956. Σε μια μεγάλη δεξαμενή άφησαν να χυθεί από πολλές πλευρές, ορμητικά άφθονο νερό. Γύρισαν τη σκηνή ώσπου το νερό γέμισε ως επάνω τη δεξαμενή και η επιφάνειά του ηρέμησε. Αλλά τη γύρισαν ανάποδα. Στην προβολή, που γίνεται προς την αντίστροφη φορά, έβλεπε κανείς τα νερά να αποτραβιούνται με βία αφρίζοντας και να διαχωρίζονται.

Δείτε στο παρακάτω βίντεο την εντυπωσιακή σκηνή του διαχωρισμού των υδάτων στην ταινία «Οι Δέκα Εντολές» του 1956:

Φυσικά, στη σκηνή έπρεπε να είναι και ο ηθοποιός που ερμηνεύει τον Μωυσή και οι κομπάρσοι που παρίσταναν τους Εβραίους. Τους πρόσθεσαν χρησιμοποιώντας ένα άλλο εφέ, τη διπλοτυπία. Μπροστά στο φακό τοποθετούν μικρά μαύρα σκεπάσματα (γνωστά ως «κας»), που εμποδίζουν να προσβάλλεται όλη η επιφάνεια του φιλμ και διατηρούν ένα μέρος του ανέπαφο. Ύστερα ξαναβάζουν το ίδιο φιλμ στη μηχανή και κινηματογραφούν τα πρόσωπα που θέλουν να προσθέσουν (στην προκειμένη περίπτωση τον Μωυσή με τους Εβραίους), προσέχοντας να πέφτουν μέσα στο μέρος της εικόνας που έχει διατηρηθεί ανέπαφο. Φυσικά, σκεπάζουν το μέρος που έχει γυριστεί, ώστε να μην προβληθεί πάλι.

Το ίδιο αποτέλεσμα πετυχαίνουμε κι όταν σκεπάζουμε ένα μέρος του ντεκόρ με μαύρο βελούδο. Στα μέρη που είναι μαύρα, το φιλμ μένει ανέπαφο και σ’ αυτά μπορούν να προστεθούν νέα πρόσωπα. Έτσι γυρίστηκαν σκηνές όπου ένας ηθοποιός υποδύεται δύο ρόλους, πχ τον δίδυμο αδερφό του. Σήμερα μια τέτοια σκηνή πετυχαίνεται ψηφιακά ή μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή.

Στην ταινία «Ο αόρατος άνθρωπος» του 1933, χρησιμοποίησαν το εξής τέχνασμα: Μπροστά σε ένα μαύρο φόντο, ένας άνθρωπος ντυμένος στα μαύρα και με σκεπασμένο το κεφάλι, κινούσε διάφορα αντικείμενα που κρατούσε. Στο φιλμ αποτυπώθηκαν μόνο τα κινούμενα αντικείμενα. Ύστερα κινηματογράφησαν με αυτό το φιλμ το ντεκόρ ενός δωματίου. Έτσι στην προβολή έβλεπε κανείς μέσα στο δωμάτιο, να αιωρούνται τα αντικείμενα που κρατούσε ο αόρατος άνθρωπος. Με τον τρόπο αυτό πετυχαίνονται πολλές από τις σκηνές φαντασμάτων κλπ.

Απόσπασμα από την ταινία «Ο αόρατος άνθρωπος» του 1933. Τα εφέ εντυπωσιάζουν ακόμη και σήμερα:

Τεράστιες δυνατότητες παρέχουν στον σκηνοθέτη οι μακέτες. Όταν κατασκευάσει σε μικρογραφία μια πόλη ή ένα κτίριο, μπορεί ύστερα η πόλη αυτή ή το κτίριο να σωσριαστεί σε ερείπια από σεισμό, να πυρποληθεί, να κατακλυστεί από νερά, κάνοντας το θεατή να συγκλονίζεται από τρόμο και αγωνία. Φυσικά γυρίζει τη σκηνή από πολύ κοντά και στην οθόνη τα πράγματα μεγεθύνονται. Μπορεί μάλιστα με τον τρόπο των κας, που αναφέραμε, να προσθέσει στη σκηνή της θεομηνίας και πρόσωπα που κινδυνεύουν. Με παρόμοιο τρόπο γυρίστηκε το 1997 ο «Τιτανικός» μέσα σε μια πισίνα.

Ένα άλλο εφέ που διευκολύνει εξαιρετικά τους σκηνοθέτες είναι το «μπακράουντ» ή αλλιώς «τρανσπαράνς». Σε μια διάφανη οθόνη προβάλλεται από το πίσω μέρος ένα τοπίο. Μπροστά από την οθόνη παίζουν οι ηθοποιοί. Ο φακός παίρνει τόσο τους ηθοποιούς, όσο και την εικόνα της οθόνης, κάνοντας τα πρόσωπα να βρίσκονται μέσα στο τοπίο. Έτσι ο σκηνοθέτης μπορεί να γυρίσει μια παριζιάνικη σκηνή, χωρίς να χρειαστεί να πάει στο Παρίσι. Αρκεί να προβάλει στην οθόνη τοπία του Παρισιού με την κίνησή τους και να βάλει να παίζουν μπροστά σ’ αυτά οι ηθοποιοί. Μπορεί ακόμα να γυρίσει διάφορες σκηνές με κίνηση, που αλλιώς θα ήταν δύσκολο να πραγματοποιηθούν, όπως σκηνές όπου τα πρόσωπα βρίσκονται μέσα σε ένα αυτικίνητο, τρένο, αεροπλάνο κλπ. Προβάλλει στην οθόνη του φόντου τοπία που έχουν παρθεί από αυτοκίνητο που τρέχει και οι ηθοποιοί παίζουν μπροστά από αυτά καθισμένοι μέσα σε ένα ακίνητο αυτοκίνητο.

Το ίδιο τέχνασμα έχει και μία συναρπαστική εφαρμογή. Όταν στην οθόνη προβάλλονται αντικείμενα, πρόσωπα ή ζώα σε μεγάλες ή μικρές διαστάσεις, οι ηθοποιοί φαίνονται σα νάνοι ή σαν γίγαντες. Με τον τρόπο αυτό γυρίστηκε η ταινία «Δρ Κύκλωψ» ή «Ο άνθρωπος που ζάρωνε».

Το τρέιλερ της ταινίας «Δρ Κύκλωψ» του 1940:

Όταν ταξιδεύουμε έχουμε την εντύπωση ότι τα αντικείμενα μπροστά μας φεύγουν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Το φαινόμενο αυτό έχει χρησιμοποιηθεί και στον κινηματογράφο. Έτσι, στον «Κλέφτη της Βαγδάτης» η μηχανή κρατημένη από γερανό ταξίδευε περνώντας μπροστά από ένα χαλί κρεμασμένο με διάφανα σύρματα από την οροφή. Έτσι στην προβολή, το χαλί πετούσε προς την αντίθετη κατεύθυνση.

Επίσης, δεν πρέπει να παραλείψουμε το «αξελερέ» και το «ρελαντί». Το πρώτο επιταχύνει την κίνηση και το δεύτερο την επιβραδύνει. Τόσο η επιτάχυνση, όσο και η επιβράδυνση μπορούν να πάρουν όποιον ρυθμό θέλουμε. Έξαφνα μπορούμε να δούμε ένα μπουμπούκι να ανοίγει αμέσως σε άνθος ή έναν αθλητή να πηδά με πολύ αργό ρυθμό, ώστε να παρακολουθούμε τις κινήσεις του σε κάθε λεπτομέρεια. Τα αποτελέσματα αυτά πετυχαίνονται, το πρώτο με το αργό γύρισμα (λιγότερα καρέ από τα κανονικά στο δευτερόλεπτο) και το δεύτερο με το γρήγορο γύρισμα (περισσότερα καρέ).

Το γύρισμα «εικόνα με εικόνα» είναι μια παραλλαγή του αξελερέ. Η μηχανή τραβάει μια εικόνα σε κανονισμένο χρονικό διάστημα (ένα λεπτό, ένα τέταρτο, μια ώρα κλπ). Έτσι γυρίζονται πολλές επιστημονικές ταινίες, που παρουσιάζουν την κίνηση των φυτών, κίνηση που είναι αδύνατον να την αντιληφθεί το ανθρώπινο μάτι. Μπορούμε όμως με αυτό το τρικ να πραγματοποιήσουμε κι άλλα εκπληκτικά αποτελέσματα. Π.χ. όταν μετατοπίζουμε από θέση σε θέση ένα αντικείμενο και τραβάμε κάθε φορά μία φωτογραφία του, θα δούμε στην προβολή το αντικείμενο να κινείται μόνο του. Το γύρισμα «εικόνα με εικόνα» έχει μεγάλη εφαρμογή στο κινούμενο σχέδιο, όπως θα δούμε παρακάτω.

Σήμερα όμως, τα περισσότερα από τα τεχνάσματα που περιγράψαμε, έχουν ξεπεραστεί, εξαιτίας της χρήσης του ηλεκτρονικού υπολογιστή, αφού όλα πλέον σχεδιάζονται και επεξεργάζονται εκεί. Σε άλλες περιπτώσεις τα οπτικά εφέ συνδυάζονται με το μακιγιάζ στους ηθοποιούς ή με τη χρήση μάσκας, όπου τα αποτελέσματα είναι πειστικά.

Τα ηχητικά εφέ

Εκτός από τα οπτικά εφέ, υπάρχουν και τα ηχητικά. Τις περισσότερες φορές οι θόρυβοι που περιέχει μια ταινία, δεν είναι φυσικοί, αλλά τεχνητοί. Εξάλλου, οι φυσικοί ήχοι αν ηχογραφούνταν, θα έμοιαζαν ψεύτικοι. Έτσι η βουτιά ενός κολυμβητή αποδίδεται μ’ ένα χτύπημα της παλάμης σε μια λεκάνη νερό που τον κρότο του δυναμώνει ο ενισχυτής του μικροφώνου. Σκάγια κλεισμένα σε τενεκεδένιο κουτί, που κουνάμε πάνω κάτω, δημιουργούν το θόρυβο των κυμάτων που σκάνε κι αποτραβιούνται στην αμμουδιά. Ξερά φοινικόφυλλα που τα κουνάμε ελαφρά μπροστά στο μικρόφωνο, φτιάχνουν τον ήχο της λεπτής φθινοπωρινής βροχής. Η επιβλητική βροντή γίνεται από μια κρεμασμένη λαμαρίνα που τη χτυπούν. Τρίβοντας δυο κομμάτια μεταξωτό πανί, παράγουμε τον ήχο της αύρας που χτυπάει τα κύματα. Ο ενισχυτής μπορεί να δυναμώσει περισσότερο αυτόν τον ήχο και να τον μεταβάλλει σε βουητό καταιγίδας. Έπειτα πολλοί από αυτούς τους θορύβους βρίσκονται καταγραμένοι και μεταφέρονται από ταινία σε ταινία.

Το κινούμενο σχέδιο

Το κινούμενο σχέδιο προηγήθηκε του κινηματογράφου, αφού όπως είδαμε, τα πρώτα μηχανήματα χρησιμοποιούσαν ζωγραφισμένες εικόνες και τις συνδύαζαν. Παρόλα αυτά, μέσα στα πλαίσια του κινηματογράφου, δηλαδή σαν προβολή κινουμένων σχεδίων φωτογραφημένων πάνω σε ταινία, το κινούμενο σχέδιο επινοήθηκε το 1907 στην Αμερική από τον Στιούαρτ Μπλάκτον και στη Γαλλία από τον Εμίλ Κολ. Όμως ο πιο γνωστός δημιουργός κινουμένων σχεδίων είναι ο Γουόλτ Ντίσνεϊ. Είναι ο άνθρωπος που βιομηχανοποίησε το κινούμενο σχέδιο. Στην αρχή δεν ήταν παρά ένας απλός σκηνοθέτης, ώσπου το 1926 δημιούργησε τον χαρακτήρα «Όσβαλτ, το χαρούμενο κουνέλι». Αργότερα το 1928, επινόησε τον γνωστό Μίκυ Μάους, που είχε μεγάλη εμπορική επιτυχία και στη συνέχεια διάφορους άλλους χαρακτήρες όπως ο Ντόναλντ, ο Πλούτο και ο Γκούφι. Η επιτυχία του Μίκυ τον βοήθησε να ιδρύσει ένα μικρό στούντιο, που δεν άργησε να αναπτυχθεί και το 1937 απασχολούσε 2.000 καλλιτέχνες, σχεδιαστές και τεχνικούς και μπορούσε να γυρίζει 2 μεγάλες και 48 μικρές ταινίες το χρόνο. Το 1937 το στούντιο Ντίσνεϊ κυκλοφόρησε την ταινία «Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι», η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία κινουμένων σχεδίων και ακολούθησαν η «Φαντασία», ο «Ντάμπο, το ελεφαντάκι», ο «Πινόκιο» κλπ. Ο Γουόλτ Ντίσνεϊ είναι αυτός που ενέπνευσε πολλούς δημιουργούς από όλο τον κόσμο –ιδίως στη Γαλλία- να ασχοληθούν με το κινούμενο σχέδιο και να το αναπτύξουν.

Απόσπασμα από την ταινία «Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι» του 1937, η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία κινουμένων σχεδίων:

Το 1995 κυκλοφόρησε η ταινία «Toy story». Πρόκειται για την πρώτη ταινία κινουμένων σχεδίων γυρισμένη εξ ολοκλήρου ψηφιακά. Έτσι το κινούμενο σχέδιο πλέον περνάει σε άλλη διάσταση και το ψηφιακό κινούμενο σχέδιο σχεδόν καθιερώνεται. Μετά το «Toy Story» ακολούθησαν κι άλλες επιτυχημένες ταινίες αυτού του είδους όπως «Η εποχή των παγετώνων» κλπ. Για πολλές δεκαετίες το κινούμενο σχέδιο υπήρξε το κυριότερο είδος ψυχαγωγίας για παιδιά και νέους.

Επίλογος

Αυτή ήταν εν ολίγοις η ιστορία του κινηματογράφου, η ανακάλυψή του, η εξέλιξή του, οι επιρροές του, τα τεχνικά χαρακτηριστικά του. Το μόνο σίγουρο είναι πως αν δεν υπήρχαν άνθρωποι όπως οι αδελφοί Λυμιέρ, ο Τόμας Έντισον και ο Ζωρζ Μελλιές, εμείς σήμερα δεν θα είχαμε τον κινηματογράφο. Μια συναρπαστική ανακάλυψη που εξελίχθηκε σε τέχνη. Το γεγονός ότι σήμερα απολαμβάνουμε αυτό το είδος της τέχνης το οφείλουμε σε αυτούς τους ανθρώπους. Ο κινηματογράφος ήταν, είναι και θα είναι η αγαπημένη μας ασχολία, όπου μπορούμε να απασχολούμαστε ευχάριστα τον ελεύθερό μας χρόνο μαζί με φίλους, συγγενείς, τον/την σύντροφό μας, τα αγαπημένα μας πρόσωπα ή και μόνοι μας. Καλή διασκέδαση σε όλους με πολύ πολύ κινηματογράφο!

ΤΕΛΟΣ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ